Om met de deur in huis te vallen: dit is een uniek boek!

Voor wie zich interesseert voor de radiotechniek uit het verleden, en in het bijzonder de totstandkoming en exploitatie van de radioverbinding tussen het voormalige Nederlands Oost-Indië en Nederland, is dit een absolute aanrader. Ik ben haast geneigd te schrijven ‘verplichte lectuur’.

Uit de titel van het boek zou de conclusie kunnen worden getrokken dat het boek alleen gaat over Malabar, het tegenstation in N.O.I. van Radio Kootwijk. Maar niets is minder waar. Wanneer in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt is Dijkstra soldaat bij de eerste Companie der Telegraafafdeling van het regiment Genietroepen. Hij maakt deel uit van een groepje militairen dat proeven neemt met een verplaatsbaar stationnetje, bestaande uit een vonkzender en een ontvanger met electrolytische detector. Het vermogen voor de zender wordt geleverd door een soldaat op een soort fiets die een dynamo aandrijft.

Het is geen succes want het vermogen het zendertje is veel te gering. Na dit mislukte experiment wordt Dijkstra ingedeeld bij de Telegraafafdeling van het hoofdkwartier van het veldleger. In Oosterhout wordt een radiostation met krachtige vonkzender opgesteld. Uitvoerig beschrijft Dijkstra de problemen met het ophangen van de antenne aan een hoge kerktoren, het laden van de accu’s en de problemen met de zender en ontvanger.

Er doen geruchten de ronde dat in Nederland buitenlandse spionnen actief zijn die hun berichten per radio overbrengen naar hun basis. Om de zenders op te sporen worden proeven genomen met een richtingszoeker. Dit gebeurt onder leiding van sergeant Veder die later bekend zou worden als een van de oprichters van de Nederlandse Vereniging voor Radiotelegrafie en als stichter van het Wetenschappelijk Radiofonds Veder. Het belangrijkste deel van de peiler is de zogenoemde goniometer (systeem Bellini-Tosi). De eerste wordt geleverd door het Technisch Bureau Wireless van H.H. Schotanus à Steringa Idzerda. Maar is wel erg duur. De goniometers voor de overige vijf peilstations worden door de militaire radiodienst zelf gemaakt in de eigen werkplaats van de intussen afgezwaaide Veder, die thuis ook een prachtig radiostation heeft ingericht.

In 1927 gaat Dijkstra met zijn vrouw op verlof, waarbij hij tevens een aantal fabrieken en andere instellingen op radiogebied zal bezoeken. Als eerste gaat hij naar het Radiostation Kootwijk waar hij een aantal weken verblijft. Hij komt onder de hoede van dr. Koomans. Er is reeds een aantal zelfexciterende enkeltrapstelegrafiezenders op kortegolf in bedrijf. Koomans werkt tevens aan een VFO-gestuurde meertrapszender voor telefonie. Dijkstra steekt in Kootwijk veel op en gewapende met die kennis gaat hij terug naar Indië.

En het lukt! Nu zowel in N.O.I. als Nederland goede kortegolftelefoniezenders in bedrijf zijn wordt het naast telegrafieverkeer ook mogelijk telefoongesprekken over radioverbinding te voeren. De gebruikers moeten daarvoor naar speciale spreekcellen die zich in de postkantoren van een aantal grote plaatsen bevinden. Na het ontwikkelen van goede echosperren kunnen de gesprekken ook via de telefoon thuis worden gevoerd. Een verdere verbetering is geheimtelefonie waardoor niet iedereen met een kortegolfontvanger de gesprekken kan afluisteren. Het radiolaboratorium neemt steeds verder in omvang toe. Zenders worden met tientallen tegelijk gebouwd, o.a. voor de Buitengewesten. Er worden kwartskristallen geslepen en zendbuizen met wolframgloeidraden gerepareerd. Ook voor installaties buiten de PTT. Omdat de mogelijkheden voor het plaatsen van kortegolfantennes te Malabar te beperkt zijn wordt een nieuw groot kortegolfzendstation gebouwd op een vlakte bij Dajeukolot.

Een ingrijpende gebeurtenis is de overgang van amplitudenmodulatie op eenzijbandmodulatie, waarvoor Koomans de aanzet geeft. De EZB-verbinding Nederland-Indië op kortegolf is de eerste in de wereld! Dijkstra is bij al deze activiteiten betrokken geweest.

Hieraankomt een abrupt einde met de bezetting van Indië door Japan in 1942. Na afloop van de oorlog komt het bedrijf weer moeizaam op gang. Dijkstra heeft hiervan alleen het begin meegemaakt want in december 1945 vertrekt hij als patiënt met het hospitaalschip ‘Oranje" naar Nederland. Dijkstra beperkt zich in dit boek niet alleen tot het beschrijven van de werkzaamheden waarbij hij was betrokken. Regelmatig geeft hij ook op heldere en begrijpelijke manier een stuk radiotheorie weg als inleiding tot de praktische toepassing ervan. Veel, heel veel techniek in dit boek. Maar Dijkstra laat het daar niet bij. Ruime aandacht besteedt hij ook aan de leefwijze in de tropen, het landschap, de omgang met het Indische personeel en hun gebruiken. In geen ander boek of tijdschrift trof ik zo’n volledige en deskundige beschrijving aan van wat er op radiogebied in het voormalige Nederlands Oost-Indië is gepresteerd. En dat is indrukwekkend! Maar ook de lezer zonder Indische achtergrond zal ervan genieten.

Grote waardering komt toe aan Arthur Bauer. Hij ontdekte het manuscript van Dijkstra tijdens zijn bemoeienis met de ontruiming van het voormalige zendstation Radio Kootwijk. Arthur onderkende het grote belang ervan en heeft tenslotte bereikt dat het als boek werd uitgegeven. Daarbij moesten vele ernstige problemen worden overwonnen. In het voorwoord van het boek leest u daarover.

Dick Rollema, PA0SE